Λιλαία, 7 Οκτωβρίου 1943
ΛΙΛΑΙΑ (Κάτω Αγόριανη)
ΜΝΗΜΕΣ «ΜΑΡΤΥΡΙΚΗΣ» ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Στις 6 Οκτωβρίου 1943, σμήνος αμερικανικών υπερφρoυρίων περνούσε πάνω από το χωριό πάvω Αγόριανη επιστρέφοντας στις βάσεις του στην Ιταλία αφού είχε βομβαρδίσει εχθρικούς στόχους στην περιοχή - Ελευσίνας και Τατοίου Αττικής. Τα αμερικανικά υπερφρούρια καταδιώκονταν από Γερμανικά καταδιωκτικά Μέσσερσμιτ και ακριβώς πάνω από το χωριό ένα Γερμανικό καταδιωκτικό έπληξε και κατέρριψε ένα υπερφρούριο. Από το υπερφρούριο αυτό πριν συντριβεί στο έδαφος, ρίχτηκαν στο κενό με τα: αλεξίπτωτά τους τα εννέα μέλη του πληρώματος. Ορισμένα από τα γερμανικά καταδιωκτικά άρχισαν τότε να πολυβολούν τους Αμερικανούς αεροπόρους. Ένας από τους Αμερικανούς αεροπόρους επλήγη και έφτασε στο έδαφος νεκρός. Οι κάτοικοι του χωριού ξεχύθηκαν προς την πλάγιά όπου έπεφταν οι αεροπόροι και τους περισυνέλλεξαν. Πριν όμως περάσει πολλή ώρα Γερμανική μηχανοκίνητη δύναμη έφτασε στο χωριό Λιλαία (κάτω Aγόριανη) εξόρμησε Πεζή προς την Πάνω Aγόριανη, ορεινό χωριό. Κινητοποιήθηκαν τότε όλοι οι κάτοικοι του χωριού, άλλοι για να φυγαδεύσουν τους συμμάχους αεροπόρους και άλλοι για να μεταφέρουν τις οικογένειές τους στις γύρω περιοχές του Παρνασσού, καθώς ήταν γνωστή σε όλους η εξοντωτική αγριότητα των Γερμανών. Οι άνδρες του εφεδρικού ΕΛΛΑΣ και της μαχητικής ομάδας του χωριού έσπευσαν στο ενδιάμεσο της απόστασης των χωριών Πάνω και κάτω Aγόριανης, στη θέση «Βρυζόραχη- Όχτος» και στη μάχη που επακολούθησε, αφού σκότωσαν την εμπροσθοφυλακή (7) επτά Γερμανούς, έτρεψαν σε φυγή το Γερμανικό τμήμα, το οποίο υποχωρώντας σκότωσε τον Σταμάτη Σταμάτη του Mπoζόγιαvoυ, ετών 17, έξω από το χωριό Κάτω Αγόριανη. Την επομένη μεγάλες δυνάμεις Γερμανών εξαπέλυσαν βιαιότατη επίθεση από όλη την περίμετρο του Παρνασσού και άρχισαν μάχες που μαίνονταν επί πολλές μέρες. Το Χωριό Κάτω Αγόριανη οι Γερμανοί το κυρίευσαν στις 7 Οκτωβρίου 1943 και άρχισαν αμέσως να το πυρπολούν από τη μια του άκρη ως την άλλη 'χρησιμοποιώντας τη γνωστή εμπρηστική σκόνη η οποία αναφλέγεται με έναν και μόνον πυροβολισμό. Οι κάτοικοι παρακολουθούν κρυμμένοι στους γύρω ορεινούς όγκους του Παρνασσού και η μεγάλη συμφορά είναι ορατή δια γυμνού οφθαλμού.
Από τον απολογισμό της καταστροφής αυτής:
Σκοτώθηκαν, βιάστηκαν, σφάχτηκαν ή κάηκαν ζωντανοί μέσα στα σπίτια τους στις 7.10.1943, οι παρακάτω:
1.Σταμάτης Σταμάτης του Ιωάννη, 18 ετών σκοτώθηκε από το Γερμανικό τμήμα την 6.10.1943.
2.Βελάγγου Άννα του Γεωργίου, καμένη.
3.Γεμενής Θόδωρος του Ανδρέα, σκοτωμένος.
4.Δεβερέ Φωτεινή, καμένη.
5.Ματρώζου Αργυρή, καμένη.
6.Μπούκαλης Γιώργος του Δημητρίου, καμένος.
7.Παπαευσταθίου Θύμιος του Ευσταθίου, καμένος.
8.Σουραβλή Κωνστάντω, καμένη.
9.Τζαβέλα Γιωργία του Μηνά, καμένη.
10.Τύμπα Παναγιού, καμένη.
11.Τύμπας Ιάσωφος, καλόγερος, καμένος.
Όλοι οι παραπάνω ήταν μεγάλης ηλικίας.
Πυρπολήθηκαν στις 7.10.1943, (150) εκατόν πενήντα οικίες από τις περίπου (160) εκατόν εξήντα που είχε συνολικά το χωριό. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι οι οικίες ήταν διώροφες πετρόχτιστες με κεραμοσκεπή, εμβαδού 70 τ.μ. περίπου, μαζί με την οικοσυσκευή της εποχής, και τις σοδιές του καλοκαιριού (σιτάρια - καλαμπόκια - κρασιά, κ. τ. λ.)
Επίσης πυρπολήθηκαν άλλοι τόσοι στάβλοι και αποθήκες, που περιείχαν γεωργικά εργαλεία, κτηνοτροφικές τροφές και αρκετά ζώα.
Για όλες τις ανωτέρω καταστροφές οι κάτοικοι της πρώην Κοινότητας Λιλαίας κατέθεσαν, ενώπιον του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Άμφισσας, αγωγή, κατά του ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ και αιτούν αποζημιώσεις.
Στο χρονικό διάστημα από ,1941 έως 1944, σκοτώθηκαν οι κατωτέρω κάτοικοι από τα ιταλoγερμανικά στρατεύματα κατοχής:
1.Γαλώνης Κώστας του Λουκά, 27 ετών. Πιάστηκε σε μπλόκο το 1942 και εκτελέστηκε στα Παλιάμπελα Βάριανης.
2.Τσέλιος Παναγιώτης του Γεωργίου, 52 ετών. Πιάστηκε σε μπλόκο το 1942 και εκτελέστηκε στα Παλιάμπελα Βάριανης.
3. Κοντός Μήτσος του Θύμιου, 29 ετών. Πιάστηκε σε μπλόκο το 1942 και εκτελέστηκε στα Καστέλλια.
4.Πλαστής Γιάννης του Νικολάου, 26 ετών, Πιάστηκε σε μπλόκο το 1942 και εκτελέστηκε στα Καστέλλια.
5. Τσώνης Γιώργος(Κατούλας), 52 ετών. Πιάστηκε σε μπλόκο το 1942 και εκτελέστηκε στα Καστέλλια.
6.Τσώνης Κώστας του Γεωργίου (γιός του), 28 ετών. Σκοτώθηκε στις Πικροδόσεις στη μάχη της σοδειάς.
7. Τσώνης Ανδρέας του Κώστα, 48 ετών. Πιάστηκε σε μπλόκο το 1942 και εκτελέστηκε κοντά στο Δαδί.
8.Τσώνης Δήμος του Κώστα, 45 ετών. Πιάστηκε από τους Γερμανούς το 1944 και εκτελέστηκε στον Άγιο Δημήτριο.
9.Γιαννόπoυλoς Κώστας του Iωάννoυ, 30 ετών. Πέθανε στο Αντάρτικο.
10.Κοντός Ανδρέας του Παναγιώτου, 27 ετών. Πέθανε όμηρος στην Ιταλία.
11.Λάζος Στάθης του Ιωάννη, γεννηθείς το 1916
Κατά την Εθνική Αντίσταση, συνεχιστές των Εθνικών παραδόσεων, άνδρες, γυναίκες, παιδιά και γέροι δόθηκαν ολόψυχα στο μεγάλο και σχεδόν μοναδικό στη σκλαβωμένη Ευρώπη, αγώνα, από την πρώτη στιγμή χωρίς δισταγμό. Η Κάτω Aγόριανη υπήρξε και πάλι Το Ορμητήριο, απ' όπου ξεκίνησαν οι Ορμητικές και Νικηφόρες συγκρούσεις με τον εχθρό, αλλά και το κρησφύγετο, όπου κατέφευγαν οι κατατρεγμένοι Πατριώτες και όσοι έπεφταν θύματα διωγμών.
Βέβαια για την πολύ μεγάλης Εθνικής σημασίας, συμμετοχή των Αγοριανιτών στην Εθνική Αντίσταση, έχουν γραφτεί από πιο αρμόδιους, αλλά και από τους ίδιους τους αγωνιστές, Νικηφόρο (Δημήτριο Δημητρίου), Σταμάτη Σταμάτη, Αναστάσιο Σερφέ και άλλους.
Ενδεικτικά· αναφέρονται μάχες που έλαβαν μέρος οι Αγοριανίτες:
- Στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου (Διαμαντής κ. άλ.)
- Μάχη Παύλιανης, Ιούνιος 1943.
- Μάχη Mαριoλάτας 23.3.1943.
- Μάχη Σιδηροδρομικού σταθμού Αμφίκλειας (όπου πολέμησαν σώμα με σώμα με τούς φρουρούς του σταθμού Γερμανούς, το Απρίλιο του 1943.
- Μάχη της Αράχοβας 10 & 11.9.1943.
- Μάχη Aγόριανη (Βρυζόραχη-Όχτος) 6.10.1943
- Μάχη Aγόριανη (Πετέσι) 7.7.1944